12 मार्च 1971 रोजी आनंद हा चित्रपट मुंबईत रिलीज झाला. एक संवादच संपूर्ण चित्रपटचं आपल्यासमोर उभा करतो. याचे सर्वोत्तम उदाहरण म्हणजे, ऋषिकेश मुखर्जी दिग्दर्शित ‘आनंद’.
बाबू मोशाय ! जिंदगी और मौत उपरवाले के हाथ में हैं। जहाँपनाह, इसे ना तो आप बदल सकते हैं, ना मैं… हम सब रंगमंच के कठपुतलियोंमें बंधे हैं, कौन कब कैसे उठेगा यह कोई नहीं जानता… हाऽऽ हाऽऽ हाऽऽ’. राजेश खन्ना यांनी ‘आनंद’ चा दर्द अत्यंत प्रभावीपणे या संवादातून साकारला.
या चित्रपटात छोट्या – छोट्या संवादातून ‘आनंद’ आयुष्याचा काय भरंवसा, म्हणून प्रत्येक क्षणाचा भरभरून आनंद घ्या. हे छोट्या – छोट्या संवादातून सांगत असतो. ‘जिंदगी बडी होनी चाहिए, लंबी नहीं.’ हा संवादही असाच बोलका, तर ‘आनंद मरते नहीं, अमर होते है ।’ हा चित्रपटाचा शेवट होतानाचा संवाद या कथेचे खूपच मोठे सार आहे. आनंद चित्रपटातील हे संवाद राजेश खन्ना यांनी इतके प्रभावीपणे म्हणलेत की हे संवाद आजही अंगावर काटा आणतात.
ऋषिकेश मुखर्जी यांचा ‘आनंद’ चित्रपट लोकप्रिय झाला, तो दुर्धर कर्करोगाशी झुंजणाऱ्या रुग्णाने, ‘आनंद’ ने जीवनाचा खरा अर्थ समजावून सांगितल्यानेच ! चित्रपटात आनंदची भूमिका राजेश खन्ना आणि डॉक्टरची भूमिका अमिताभ बच्चन यांनी केली होती. क्षणाक्षणाने मृत्यू आपल्याला गाठत असल्याचे माहिती असूनही, आनंद मात्र व्यथा, वेदनांची पर्वा न करता सहवासातल्या साऱ्यांनाच भरभरून आनंद वाटतो. कुणालाही आपला त्रास होवू नये, याची काळजी घेतो. शेवटच्या श्वासापर्यंत आनंद द्या आणि आनंदी जगा, हे या चित्रपटाच्या कथेचे सूत्र होते.
या चित्रपटातील भावणारी गोष्ट म्हणजे हृषिकेश मुखर्जी ह्यांनी दाखवलेलं साधसं घरगुती वातावरण, माणसासारखी साधी माणसं, चांगली माणसं, भावनिक मानसं आणि शेवटी सगळं ठाऊक असूनही फक्त आपल्या माणसाच्या प्रेमापोटी अगतिक होत अतर्क्य गोष्टी करु पाहणारी माणसं हे सारं. हे सर्व वेगळच वातावरण. हृषिकेश मुखर्जींचा हाच साधेपण मनाचा ठाव घेऊन जातो. फार मोठा कॅनव्हास, अतिप्रचंड दे दणादण असं काही नाही. चित्रपटात भावनिक प्रसंग असले तरी कंटाळ्वाणा मेलोड्रामाटिक पिक्चर आपण ह्यास म्हणू शकत नाही.
‘आनंद’ ची भूमिका राजेश खन्ना यांनी ज्या पद्धतीनं सादर केली, तरी इतरही पात्रं अगदि व्यवस्थित लक्षात राहतात. म्हणजे ती लोकं येताहेत, नुसती दिलेले संवाद बोलताहेत असं होत नाही. अगदी पात्रं जिवंत होऊन आल्यासारखी वाटतात. ललिता पवार ह्या एकाच वेळी कडक शिस्तीच्या पण प्रेमळ नर्स आहेत. ‘ए मुरारीलाल’ ह्या बाष्कळ हाकेला विनाकरण ‘ओ’ देणारा गमत्या पण ‘माणूसपण’ जाणणारा जॉनी वॉकर आहेत. काहिसा व्यवहारी, थोडासा बनेल पण मित्रांची काळजी घेणारा डॉक्टर, डॉ. कुलकर्णी म्हणजेच रमेश देव, त्यांची डॉक्टरची पत्नीही म्हणजेच सीमा देव.
रमेश देव यांचे मित्र हे तिचेही आप्त बनलेत. असा सारा मामला. बाबु मोशाय्, अजून एक भावनिक, जरा अव्यवहारी म्हणता यावा असा, मनाने सच्चा असा एक डॉक्टर, डॉ. बॅनर्जी आहे. अमिताभ बच्चन त्या काळातील नवोदित कलाकार होते. ही एक सर्वोत्कृष्ट कलाकृती, निर्मिती होती. ‘हिंदी चित्रपटाचा सर्वोच्च बिंदू कोणता होता ?’ असे कुणी विचारलं तर उत्तर ‘आनंद’ हे येऊ शकेल.
या चित्रपटात भव्य दिव्य असे काहीच नाही. यातील गाणी तर लाजाब. ‘मैने तेरे लिये ही सात रंग के सपने चुने…’, ‘ना जिया लागे ना…’, ‘जिंदगी कैसी है पहेली हाये…कभी ये हसाये ….कभी ये रुलाये…., ‘कहीं दूर जब दिन ढल जाये..चारही गाणी अप्रतिम.
या चित्रपटाला अनेक पुरस्कार मिळाले. राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार, सर्वोत्कृष्ट चित्रपट : हृषिकेश मुखर्जी, एन.सी. सिप्पी, ‘फिल्मफेअर’ चा सर्वोत्तम चित्रपट पुरस्कार : हृषिकेश मुखर्जी, एन.सी. सिप्पी, सर्वोत्तम अभिनेता पुरस्कार : राजेश खन्ना, सर्वोत्तम सहाय्यक अभिनेता पुरस्कार :अमिताभ बच्चन, सर्वोत्तम संवाद पुरस्कार : गुलझार, सर्वोत्तम संपादन पुरस्कार : हृषिकेश मुखर्जी, सर्वोत्तम कथा पुरस्कार : हृषिकेश मुखर्जी. ‘आनंद’ चित्रपट पूर्वी कधी पाहिला नसेल तर आता पहा. खरं तर पाहू नकाच. ‘अनुभवा’.
शब्दांकन : संजीव वेलणकर
