टीम AM : आपल्या मंजुळ स्वरांची मोहिनी टाकत अख्ख्या जगाला मंत्रमुग्ध करणाऱ्या गायिका आणि भारतरत्न पुरस्काराने सन्मानित लता मंगेशकर यांचा आज जन्मदिन आहे. लता मंगेशकर यांचा जन्म. 28 सप्टेंबर 1927 ला इंदोर येथे झाला. लता मंगेशकर यांची गाणी म्हणजे रसिकांसाठी मोठी पर्वणीच होती. लता मंगेशकर, भारतीय चित्रपट सृष्टीतील पार्श्वगायनाच्या इतिहासातील एक सुवर्णपान. यांचा जन्म मध्यप्रदेशातील इंदूर येथील मराठी भाषिक गोमंतक कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील पंडित दीनानाथ मंगेशकर हे शास्त्रीय गायक आणि नाट्य अभिनेते होते, त्यामुळे लताजींना संगीताचा वारसा लहानपणापासूनच मिळाला. त्यांना लहानपणी ‘हेमा’ या नावाने हाक मारली जायची, पण दिनानाथ यांच्या नाटकातील ‘लतिका’ या पात्राच्या नावावरुन त्यांनी लता नाव ठेवल्याचे म्हटले जाते.
लता मंगेशकर यांनी वयाच्या 13 व्या वर्षी गायनात पाऊल ठेवले होते आणि 1942 मध्ये त्यांनी पहिले गाणे रेकॉर्ड केले होते. लता मंगेशकर यांना त्यांच्या वडिलांकडून म्हणजेच पंडित दिनानाथ मंगेशकर यांच्याकडून गाण्याचा वारसा मिळाला होता. मीना खडीकर, आशा भोसले, उषा मंगेशकर आणि हृदयनाथ मंगेशकर या भावंडांमध्ये त्या सर्वात मोठ्या होत्या.
आपल्या वडिलांच्या मराठी संगीत नाटकात त्यांनी पाचव्या वर्षी काम सुरू केले. वयाच्या 13 व्या वर्षी त्यांनी ‘किती हासाल’ या चित्रपटात ‘नाचू या गडे खेळु सारी मनी हौस भारी’ हे गाणे म्हटले. मात्र त्याचा समावेश झाला नाही. 1942 मध्ये ‘पाहिती मंगळागौर’ या सिनेमात त्यांनी छोटीशी भूमिकाही केली आणि ‘नटली चैत्राची नवलाई’ हे गाणेही गायले. ‘गजाभाऊ’ या मराठी चित्रपटात ‘माता एक सुपुत की दुनिया बदल दे तू’ हे पहिले हिंदी गीत गायले.
लता दीदी 1943 मध्ये मुंबईत स्थायिक झाल्या. त्यांनी शास्त्रीय संगीताचे धडे गिरवण्यास भिंड बझार घराण्याचे उस्ताद अमन अली खान यांच्याकडे सुरवात केली. वसंत जोगळेकर यांच्या ‘आपकी सेवा मे’ (1946) ‘पा लागून कर जोरी’ हे गीत त्यांनी गायले. त्याला दत्ता डावजेकर यांनी संगीत दिले होते. 1945 मध्ये ‘बडी माँ’ या चित्रपटात त्यांनी ‘माता तेरे चारणोमे’ हरभजन म्हटले.
लता मंगेशकर यांना हिंदी चित्रपट सृष्टीत पहिला ब्रेक मिळाला तो ‘आयेगा आने वाला’ या गाण्यासाठी. हे गाणं इतकं प्रसिद्ध झालं की त्यांच्याकडे गाण्यासाठी रांग लागली. आपल्या सात दशकांच्या कारकिर्दीत त्यांनी विविध भाषांमध्ये 30 हजारांहून अधिक गाणी गायली. लता मंगेशकर यांनी 980 पेक्षा अधिक हिंदी चित्रपटांची गाणी गायली होती व 20 हून अधिक प्रादेशिक भारतीय भाषांमध्ये गायन केले होते. ‘एक प्यार का नगमा है’, ‘राम तेरी गंगा मैली’, ‘एक राधा एक मीरा’ आणि ‘दीदी तेरा देवर दीवाना’ यांसारख्या लोकप्रिय गाण्यांमागे लता मंगेशकर यांनी आवाज दिला.
लता मंगेशकर यांना 1969 मध्ये तिसरा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार पद्मभूषण, 1999 मध्ये द्वितीय सर्वोच्च नागरी पुरस्कार पद्मविभूषणने सन्मानित करण्यात आले. 2001 मध्ये त्यांच्या संगीत क्षेत्रातील योगदानाबद्दल भारतरत्न या सर्वोच नागरी पुरस्काराने सन्मानित केले. एम. एस. सुब्बलक्ष्मी यांच्यांनंतर हा पुरस्कार पटकावणाऱ्या त्या दुसऱ्या गायिका होत्या. त्यांना 2009 मध्ये ऑफिसर ऑफ द लीजन ऑफ ऑनर हा फ्रान्सचा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार देखील प्रदान करण्यात आला. तीन राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार, बंगाल चित्रपट पुरस्कार 15 वेळा तर फिल्मफेअर सर्वोत्कृष्ट गायिका पुरस्कार चार वेळा त्यांनी पटकावला. त्यांचा फिल्मफेअर कडून दोनदा विशेष सन्मान करण्यात आला होता.
1992 मध्ये महाराष्ट्र सरकारनं लता मंगेशकर यांच्या नावाने लता मंगेशकर पुरस्काराचीही सुरुवात केली. मध्यप्रदेश सरकारनंही 1984 सालापासून लता मंगेशकर पुरस्कार देण्याची परंपरा सुरू केली, जी अविरत सुरू आहे. तसेच त्यांना 1989 मध्ये दादासाहेब फाळके पुरस्कार देखील प्रदान करण्यात आला होता.
आकाशात देव आहे का असं कुणी विचारलं तर देवाचं माहित नाही. पण आकाशात सुर्य आहे, चंद्र आहे आणि लताचा स्वर आहे !. दिवस – रात्र अशी कुठलीही वेळ नाही किंवा क्षण नाही की, लताचा स्वर या जगात कुठून तरी कुठेतरी जात – येत असतो, अशा शब्दांत पु. ल. देशपांडे यांनी लतादीदींच्या महतीचं वर्णन केलं होतं. लता मंगेशकर यांचं 6 फेब्रुवारी 2022 रोजी निधन झालं. त्यांना भावपूर्ण आदरांजली.
शब्दांकन : संजीव वेलणकर
